Op weg naar co-democratie
Democratisch bestuur is vanzelfsprekend in ons land en wordt ons met de paplepel ingegeven. Op school leren we dat ‘democratie van alle staatvormen de minst slechte is’ en je treft niet gauw iemand die geen waarde hecht aan onze democratische vrijheden. Toch staat onze democratie onder druk. Niet zozeer het concept – uit enquêtes blijkt keer op keer dat Nederlanders de democratie niet kwijt willen – maar wel wat de uitvoering ervan betreft. Een kabinetsformatie die een jaar duurt, de ‘functie elders’-memo over Pieter Omtzigt, het terugkerende politieke spel op de vierkante kilometer van het Binnenhof, het debacle bij de belastingdienst en de warrige aanpak van de Corona-epidemie: het heeft geleid tot een dieptepunt in het vertrouwen in de politiek. En nee, dat is niet vreemd. Onze democratische instituties proberen uit alle macht met de werkwijzen van gisteren de wereld van vandaag te besturen. Dat werkt niet en onze bevolking voelt dat. Dus kiezen we ervoor om niet te stemmen, een proteststem uit te brengen of niet van harte te stemmen. Stuk voor stuk uitingen van onbehagen. Tekenen van een fundamentele mismatch, die vooralsnog met lapmiddelen wordt bestreden.
Maatschappelijke ordening
Hoe is dit zo gekomen? Kort samengevat: het politieke stelsel is ontstaan in een tijdperk met een heel andere maatschappelijke ordening én andere vraagstukken dan nu. Onze democratische instituties hebben zich nog niet aangepast aan de ‘eeuw lang onderwijs en emancipatie’ die we hebben doorgemaakt, laat staan dat zij hebben ingespeeld op de huidige digitale mogelijkheden. Ondertussen is er een nieuwe samenleving (aan het) ontstaan die bestaat uit geëmancipeerde, ondernemende en vindingrijke inwoners. De samenleving is niet meer geordend in de hokjes van de vorige eeuw (de ‘zuilen’) en is bovendien niet van bovenaf maakbaar. Moderne communicatiemiddelen versterken dit. Onze leefwereld is divers, vol van initiatief, ondernemerszin en innovatie. Dit vraagt om maatwerk, interactie en oplossingsgerichtheid. De systeemwereld van de politiek biedt op haar beurt de zich herhalende Haagse rituelen en ineffectieve (prijzige!) antwoorden die daaruit voortkomen.
“De uitvoering van onze democratie staat onder druk”
Enkele kenmerken van het oude ‘verticale’ stelsel zijn het primaat van de politieke partij, coalitie versus oppositie, de top-down bestuursstijl, het najagen van partijbelang, eens in de vier jaar stemmen, een cultuur van beslotenheid (‘achterkamers’) en politieke handigheidjes. Daar staan het primaat van de samenleving en de inwoners, samenwerking, bottom-up initiatief, burgerzeggenschap, voortdurende wisselwerking tussen overheid en samenleving, vindingrijkheid, transparantie en openbaarheid tegenover. Als we onze democratie verder willen helpen, dan moeten we het hebben van democratische vormen – en manieren van doen – die inspelen op de begrippen uit dit laatste rijtje. Dit noemen we ook wel het nieuwe sociaal contract. Een manier van besturen en organiseren die aansluit bij de horizontale en bottom-up netwerken, initiatieven en werkwijzen van onze tijd.
Lokale democratie
Gelukkig zijn er tal van initiatieven vanuit inwoners, ondernemers en in de lokale democratie die op deze nieuwe leest geschoeid zijn. De komende tijd wil ik in deze artikelenreeks ingaan op deze ontwikkelingen, daarbij inspelend op de actualiteit. Vragen die ik daarbij tracht te beantwoorden zijn bijvoorbeeld: wat is het nut van een transparant formatieproces, wat betekent de opkomst van lokale partijen, hoe werkt een burgertop of een burgerbegroting, wat zijn de mogelijkheden van de digitale democratie en de DoeMee-app, welke toepassingen kent het (p)referendum, wat heeft themastemmen te bieden, wat is de waarde van populisme, helpt de ‘omgekeerde toets’ op weg naar maatwerk in het sociaal beleid, in hoeverre kunnen inwoners een rol nemen in het openbaar bestuur, hoe kijk je met ogen ‘van onderop’ naar de EU, wat zijn de alternatieven voor het traditionele coalitieakkoord en wat is de betekenis van een wijkraad of de buurtwhatsapp? Het zijn allemaal bouwstenen van een nieuwe democratie, die zich niet over onze hoofden heen afspeelt, maar daadwerkelijk van en voor ons allemaal is.
Laat ik een actueel voorschot geven. Medio maart zijn er verkiezingen voor de gemeenteraad. Bij deze verkiezingen zullen de lokale partijen – vermoedelijk – wéér een groter aandeel van de stemmen trekken. Dit gebeurt al veel verkiezingen achter elkaar. Stap voor stap brokkelt de steun voor landelijke partijen af, kiezers geven hun steun aan de ‘lokalo’s’. Vaak komen deze lokale partijen voort uit een burgerinitiatief, met een thematische – dus niet ideologische – insteek. Een lokale partij bestaat bijna altijd uit mensen met heel verschillende achtergronden en politieke kleuren, die ‘er samen uitkomen’. De lokale partijen worden niet gerund door een politieke of maatschappelijke bovenlaag. Het zijn typische voorbeelden van democratie van onderop, vaak zonder dat deze partijen zichzelf dit label geven. Maar de kiezers herkennen het pragmatisme, het concrete activisme en – niet te vergeten – het normale taalgebruik, dat wars is van de bestuurlijke en wollige taal die politici zo vaak gebruiken.
Doordat steeds meer mensen hun stem geven aan lokale partijen, hebben we met een stille revolutie te maken. Toegegeven, ook lokale partijen worden soms één met het systeem. Maar in de meeste gevallen zorgen ze voor beweging. Ze stellen automatismen ter discussie, proberen andere wegen te bewandelen en stellen vooral hun inwoners en samenleving centraal, in plaats van het partijbelang of hun eigen loopbaanperspectief.
“Als we dingen anders willen doen, hoe doen we dat dan?”
Bij de laatste gemeentelijke verkiezingen, in 2018, stemde zo’n 35% van de kiezers op een lokale partij. Bij de herindelingsverkiezingen van najaar 2021 liep dit aantal bij diverse gemeenten al op tot 45%. Als deze ontwikkeling zich voortzet – en dat verwacht ik – gaan we richting het kantelpunt waarbij de landelijke (gevestigde) partijen geen meerderheid meer hebben. Daarmee komen alle door hen ontwikkelde gewoonten op losse schroeven te staan en ze zullen de gegroeide vanzelfsprekendheden kritisch onder de loep moeten nemen. Het is een fase die volop kansen biedt om onze democratie van de impulsen te voorzien die het brood- en broodnodig heeft.
Democratie van onderop
Kansen zijn nog geen vanzelfsprekendheden. Want het komt niet vanzelf, deze democratie van onderop, vol van initiatief, eigenaarschap en coproductie. Aan de ene kant zijn er de bestaande instituties en gewoonten die soms dwars op de weg staan. Soms is dat bewust, omdat een andere aanpak een bedreiging vormt voor hun voortbestaan. Soms is het onbewust, ‘omdat we het altijd zo gedaan hebben’. Het vraagt veel creativiteit én doorzettingsvermogen om die bestaande instituties in beweging te krijgen. Toch telt hier dat alle beetjes helpen. Aan de andere kant vraagt verandering om de beschikbaarheid van alternatieven. Want als we het anders willen doen, hoe doen we dat dan? Er is behoefte aan voorbeelden van succesvolle innovaties en van lessen uit uitgevoerde experimenten. Het is daarom belangrijk dat we ruimte geven aan avonturiers, pioniers, initiatiefnemers, doorzetters en verslagleggers. Tenslotte gaat het afscheid nemen van oude structuren, en manieren van werken die niet meer voldoen, echt makkelijker naarmate we beter zicht hebben op wat ervoor in de plaats gaat komen!
