Onderwijs

Utopie: deze zomervakantie besluit een docent dat het genoeg is geweest en neemt het initiatief voor een regeneratief onderwijssysteem

Fotodoor Josh Mills via Unsplash

Al jaren lopen leraren, ouders en leerlingen zichzelf voorbij. Kinderen leren niet om hun talenten en passies te ontplooien, maar alleen hoe ze goed moeten scoren. En in plaats van te focussen op thema’s die steeds belangrijker worden – zoals het klimaat, regeneratieve landbouw en inclusiviteit – staan wiskunde en taal nog steeds bovenaan in de hiërarchie van vakken. Deze discussie voeren we al lang, maar gaat vooral over de buitenkant en leidt zoals systeemdenker Phoebe Tickell al stelt enkel tot polarisatie. Wat als we naar de kern van het onderwijs gaan kijken en ons de vraag stellen: waar dient onderwijs voor? Als we voor onderwijs een nieuw narratief zouden schrijven, hoe zou dat dan klinken? In dit verhaal neemt MaatschapWij-eindredacteur Nadine Maarhuis je mee in haar utopie voor een regeneratief onderwijssysteem.

“In geen enkel onderwijssysteem ter wereld besteden we iedere dag evenveel aandacht aan dans zoals we dat aan wiskunde doen”, vertelt de inmiddels overleden onderwijspionier Sir Ken Robinson in de meest bekeken TED-talk ooit. “We leiden opgroeiende kinderen op vanaf hun middel omhoog en richten ons alleen maar op hun hoofd. Of liever gezegd: op één kant daarvan.

“Door het hele wezen van kinderen te onderwijzen, creëren we ruimte voor creativiteit, en daarmee voor een wereld waarin unieke oplossingen voor maatschappelijke problemen centraal staan.”

Veel briljante en creatieve kinderen denken hierdoor onterecht dat ze niet talentvol zijn. Waar ze goed in zijn wordt op school namelijk niet gewaardeerd, of zelfs gestigmatiseerd. Met als gevolg dat onze kinderen niet naar creativiteit toegroeien, maar er uitgroeien.” Volgens Robinson put het huidige onderwijssysteem onze geesten uit, zoals we roofbouw plegen op de Aarde. Door het hele wezen van kinderen te onderwijzen, creëren we ruimte voor creativiteit, en daarmee voor een wereld waarin unieke oplossingen voor maatschappelijke problemen centraal staan.

Regeneratief onderwijssysteem

Geïnspireerd door de visie van denkers als Robinson besloot een docent in de zomer van 2021 dat het genoeg was. Ze nam een video op waarin ze andere leraren, ouders en leerlingen opriep om gezamenlijk een beweging te starten.

“Een regeneratief onderwijssysteem is in de kern niet alleen gericht is op het herstellen en doen opbloeien van de Aarde, maar ook van de kinderen zelf.”

Binnen enkele uren ging de video viraal en werd ‘ie meer dan tienduizend keer gedeeld. En de Facebook-groep voor gelijkgestemden – die dezelfde docent tegelijkertijd met het plaatsen van de video creëerde – had binnen een week ruim 100.000 leden. Tijdens warme zomeravonden kwamen leraren, ouders en leerlingen uit de groep offline samen. Om een plan te maken voor een nieuw, regeneratief onderwijssysteem: een systeem dat in de kern niet alleen gericht is op het herstellen en doen opbloeien van de Aarde, maar ook van de kinderen zelf.

Waar is school voor bedoeld?

Ter inspiratie spraken de onderwijspioniers met innovatieve scholen in binnen- en buitenland, zoals Laterna Magica, het Vox College, Forest School en Green School. Maar ook mensen die middenin het proces zitten van het oprichten van zo’n school, zoals Juliëtte Schraauwers van NOW School, werden aangehaakt. De gezamenlijke brainstormsessies, gesprekken, excursies en discussies voelden als een verademing. Eindelijk stond de vraag ‘Waar is school voor bedoeld?’ weer centraal.

Het antwoord werd vervat in 7 kernprincipes:

1. Niet alleen hoofd, maar ook hart en handen: Cognitieve vaardigheden zijn minstens even belangrijk als beweging, creativiteit en het volgen van je hart. Activiteiten die kinderen normaal gesproken buiten school beoefenen – zoals muziek, natuur en drama – zijn daarom voortaan integraal onderdeel van het curriculum. Zodat leerlingen na hun schooltijd niet alleen de tafels kunnen opdreunen en hun ‘topo’ kennen, maar ook weten hoe ze naar zichzelf kunnen luisteren, een earthship moeten bouwen of een voedselbos kunnen aanleggen.
   
2. In harmonie met de Aarde: We leven in een wereld waarin de balans tussen mens en natuur volledig zoek is. Dit komt omdat we van jongs af aan geconditioneerd worden om onszelf boven de natuur te stellen en onderdeel te zijn van een economisch systeem dat gericht is op oneindige groei.
   In het onderwijs van de toekomst leren we onze kinderen regeneratieve praktijken te omarmen. Vakken als ‘biodiversiteit’, ‘klimaat’, ‘landschapsherstel’, ‘ecologische voeding’ en ‘de betekeniseconomie’ horen hierbij. Tijdens deze lessen zullen kinderen niet alleen geïnformeerd worden over de ecologische staat van de wereld, maar ook de handvatten aangereikt krijgen om bij te dragen aan regeneratieve en natuurinclusieve oplossingen.
   
3. Van binnen naar buiten en buiten naar binnen: Leren vindt overal plaats, niet alleen (of misschien wel juist niet) zes uur per dag aan een tafel binnen vier muren. Projectonderwijs waarin docenten en leerlingen samen de wijde wereld intrekken krijgt vanaf nu een prominente plaats.
   Maar ook de buitenwereld zal actief bij school worden betrokken, bijvoorbeeld in de vorm van gastlessen van sociale en duurzame ondernemers, regeneratieve boeren en zorgvernieuwers.
   
4. Voorbereiding op een zinvol leven: Op dit moment is onderwijs vooral een voorbereiding op een vervolgopleiding of een (al dan niet zinvolle) baan. Het resultaat? Een prestatie-gedreven cultuur waarin niet wat een kind zou kunnen en willen bijdragen, maar cijfers centraal staan.
   Door kritisch te kijken naar wat kinderen leren en hoe ze leren, wordt school vanaf nu een plek waar kinderen voor zichzelf, de ander en de Aarde leren zorgen.
   
5. Omarmen van neurodiversiteit: ADHD, autisme, dyslexie … Het huidige onderwijssysteem is gek op labels en plakt jaarlijks op een enorme hoeveelheid kinderen een stoornis-stickertje. Met een slecht zelfbeeld en faalangst als gevolg.
   In plaats van te focussen op de uitdagingen die kinderen met een anders werkend brein hebben, staat vanaf nu hun talenten-kant centraal. Door deze groep kinderen de tools te geven die bij hun manier van het opnemen en verwerken van informatie past, kunnen ook zij op een fijne manier leren en genieten van hun schooltijd.
   
6. Inclusiviteit centraal: Discriminatie, ongelijkheid en racisme zijn nog altijd serieuze problemen, ook in het onderwijs.
   Om ervoor te zorgen dat alle kinderen ongeacht hun achtergrond, naam of huidskleur zich welkom voelen en dezelfde kansen krijgen – zowel binnen als buiten de klas – zal ‘inclusiviteit’ een vak worden. Verder zal iedere dag gestart en afgesloten worden met een moment van verbinding. Ook zullen niet-westerse perspectieven zoals inheemse wereldbeelden en filosofieën uit het mondiale Zuiden voortaan evenveel aandacht krijgen als westerse ideeën.
   
7. Vertrouwen en ruimte voor leraren: Leraren zijn de helden van het onderwijs. Door deze vakmensen de ruimte en het vertrouwen te geven om maatwerk te bieden en hun administratieve verplichtingen tot een minimum te beperken, houden ze energie over om met passie voor de klas te staan. Bovendien krijgen leraren vanaf nu de waardering die ze verdienen, in de vorm van minder werkdruk, goede arbeidsvoorwaarden en een beter salaris. Zo maken we een eind aan de burn-out epidemie in het onderwijs.

Tijd voor verandering

Om deze visie in realiteit te veranderen, maakte het collectief van leerkrachten, ouders en leerlingen in september 2021 een actieplan.

Het doel? Voor het eind van het schooljaar in iedere provincie een school openen waar de kernprincipes in de praktijk worden gebracht. Zodat andere scholen langs kunnen komen om zich te laten inspireren. Naast de benodigde financiering en de aanpassingen in de regelgeving om dit te bereiken, wilden de onderwijsvernieuwers nog één andere toezegging van de regering: iedere school die mee wil doen krijgt daarvoor de benodigde steun. Om zo het onderwijs met een steeds grotere groep intrinsiek gemotiveerde mensen van onderaf te vernieuwen.

De regering besloot (wellicht uit angst voor nieuwe massale onderwijsstakingen zoals in het pre-coronatijdperk) om zonder slag of stoot akkoord te gaan. En dat wierp haar vruchten af. Nog voor juni 2022 – precies een jaar nadat de video van de docente waar het allemaal mee begon viraal ging – was er in iedere provincie een regeneratieve school te vinden. En dat niet alleen. Vanwege de aanpassing in de regelgeving schoten de ‘alternatieve’ scholen die al veel langer in de maak waren, maar eerder nog op verzet stuitten, ineens als paddenstoelen uit de grond.

Zo opende een volledig circulaire basisschool in Alkmaar haar deuren, startte de regeneratieve boerderij Bodemzicht een klimaatpositief MBO-college en besloot een nieuwe middelbare school in de buurt van Den Bosch zich een wel héél bijzonder doel te stellen: het weer drinkbaar maken van de Maas.

Innerlijke transformatie

Ouders van leerlingen op deze scholen merkten door de onderwijsveranderingen ook een innerlijke verandering bij hun kinderen op. Ze mochten zichzelf zijn, talenten kwamen aan het licht, en hun harten en handen kregen de ruimte. Aan het eind van een lange schooldag hadden de kinderen nog steeds energie. En de volgende dag weer zin om naar school te gaan. De ecologische en inclusieve doe-lessen droegen niet alleen bij aan het regenereren van de Aarde, maar ook van de kinderen zelf.

En zo kwam het dat er een golf van bottom-up verandering ontstond. Ouders enthousiasmeerden andere ouders, leraren inspireerden elkaar en leerlingen van regeneratieve scholen werden uitgenodigd om op andere scholen een presentatie te geven. Maar ook ambtenaren raakten steeds gepassioneerder en een hele rits gemeenten maakten potjes vrij om de regeneratieve transitie van scholen te versnellen.

Vijf jaar later: 2026

Juni 2026. Het is alweer vijf jaar geleden dat het regeneratieve sneeuwbaleffect in onderwijsland op gang kwam. Inmiddels is de helft van de scholen in Nederland regeneratief. Plantaardige kooklessen, moestuinen en daktuinen, ecologie als vak dat minstens even belangrijk is als economie, tiny houses op het schoolplein, zero waste schoolkantines, heuse mini-voedselbossen, excursies naar plasticvrije supermarkten en klaslokalen met meer groen dan grijs: het is eerder regel dan uitzondering.

Laatst haalde ik de zevenjarige dochter van mijn beste vriendin van school. Ze is nu minder bang voor klimaatverandering, vertelde ze terwijl we naar huis fietsten. Omdat ze weet hoe ze onderdeel kan zijn van de oplossing. Zij en haar klasgenootjes willen later andere beroepen uitoefenen. Ze willen geen rijke ondernemer of profvoetballer zijn, maar earthship architect of rewilder van de natuur. Niet langer staat uitputten, maar herstellen centraal. En is er ruimte voor leerlingen om te zijn wie ze zijn, en te worden wie ze willen worden.

Ook ouders voelen zich als nieuw. De druk om je kinderen in een keurslijf te dwingen is verdwenen, net zoals het nachtenlang wakker liggen vanwege de naderende Cito-toets. En docenten? Die weten ineens weer waarom ze ooit leraar zijn geworden. Het lerarentekort heeft zichzelf hierdoor opgelost en de pabo moet tegenwoordig zelfs loten vanwege een recordaantal aanmeldingen. Eindelijk krijgen leraren weer de ademruimte, waardering en erkenning die ze verdienen. En dat voel je aan alles.

Regeneratieve samenleving

Een regeneratief onderwijssysteem voor leerlingen én de Aarde, het is ons gelukt. De volgende uitdaging? Een regeneratieve samenleving. Eentje waarin niet destructieve groei, maar herstellende vooruitgang centraal staat. Welzijn boven welvaart op alle mogelijke manieren. Misschien moeten we onze kinderen vragen hoe we daar het beste kunnen komen. Zij zijn immers niet alleen de toekomst, maar vooral ook één van de puurste en meest authentieke inspiratiebronnen die we ons maar kunnen wensen.