In het niemandsland kan je jezelf vernieuwen
Hoe mythen en verhalen je leren omgaan met crisis
De kernboodschap van de mythen en verhalen die mensen elkaar door de eeuwen heen hebben verteld, is dat eerst iets moet vastlopen of stagneren voordat we bereid zijn dieper te duiken en ons perspectief te verschuiven. Dramaturg, scenarioschrijver en oprichter van de Storytelling Academy Mieke Bouma bundelt in Leren dansen met de draak mythen en verhalen over het omgaan met een crisis: “Verhalen leren je hoe je jezelf kunt vernieuwen en vooral hoe je vertrouwen kan houden in moeilijke tijden”.
“Als kind was ik al dol op verhalen en sprookjes en ik had gelukkig een moeder die dat ook was. Zij las me veel mythen, sprookjes en bijbelverhalen voor. Ik had al snel door dat die verhalen boodschappen bevatten en dacht na over de betekenis ervan: waarom heeft de schrijver dit erin gezet? Van jongs af aan had ik ook het idee dat ik zelf verhalen kon maken en ik begon dus al vroeg met schrijven en het bedenken van verhalen. Ik heb daar mijn vak van kunnen maken. Op de theaterschool raakte ik geïnteresseerd in hoe je betekenis kan creëren met de stukken die je brengt. Het zoeken naar betekenis vind ik een heel mooi proces.”
Het zit niet altijd mee
Met het boek Leren dansen met de draak: mythen en verhalen over omgaan met een crisis vat Mieke Bouma perfect de tijdgeest, omdat juist in de huidige chaotische crisistijd veel mensen het gevoel hebben hun betekenis te zijn verloren. En dat we ook de betekenis van verhalen en mythen niet meer lijken te zien. Of zelfs niet meer kunnen of willen zien. Tegenslag – in elk goed verhaal moet de held tegenslag overwinnen – past nu eenmaal niet in het plaatje van succes en groei. Mieke: “Alles wat we doen moet succesvol zijn en snel gaan. Een rechte weg naar succes. We leren niet meer omgaan met tegenspoed. Kinderen moeten ook leren dat het niet altijd meezit. Je kan daar dan heel dramatisch over gaan doen, maar het is ook leerzaam.”
“Het valt me op dat mensen als het tegenzit of als iets gebeurt dat hen niet handig uitkomt, gaan inbeuken tegen het lot. Ze zoeken een zondebok en worden boos. Dat is wat kleine kinderen ook doen”
“Ik heb twee kleinkinderen die soms gaan bokken als het tegenzit” vervolgt ze. “Maar dat zie ik op grote schaal dus ook. Het valt me op dat mensen als het tegenzit of als iets gebeurt dat hen niet handig uitkomt, gaan inbeuken tegen het lot. Ze zoeken een zondebok en worden boos. Dat is wat kleine kinderen ook doen. Dat is heel logisch, het is wat je ook in verhalen ziet. Eerst is de reactie: wat gebeurt er nu? Mensen worden boos en gaan in verzet. Om eruit te komen, is niets anders nodig dan overgave, liefde en bewustzijn. Het gaat erom dat je je op het moment dat je met iets heel akeligs of naars geconfronteerd wordt mededogen hebt met het niet weten over wat gaat gebeuren. Er is niet meteen een oplossing. Dit niemandsland waarin het oude niet meer werkt en het nieuwe nog niet geboren is, is een onzeker en duister gebied. Daar komt het aan op flexibiliteit en vertrouwen. En verhalen leren je hoe je jezelf kan vernieuwen en vooral hoe je vertrouwen kan houden in moeilijke tijden.”
Niemandsland leert
In Leren dansen met de draak schrijft Mieke openhartig over haar confrontatie met borstkanker. Een tijd waarin haar vertrouwen en flexibiliteit op de proef werden gesteld. Dacht ze, toen ze dit slechte nieuws hoorde, ook: dat is een verhaal? “Niet in eerste instantie, maar gek genoeg heeft het me uiteindelijk wel geholpen om er op een verhalende manier naar te kijken”, vertelt ze. “Dat is ook een beetje een afwijking misschien, maar ik heb altijd het idee: stel dat ik dit leven zelf verzonnen heb, waarom zou ik er dan zo’n gebeurtenis in schrijven? Als ik een scenarioschrijver van een film ben – wat ik ook heb gedaan voor films en televisieseries – en de hoofdpersoon op een gegeven moment kanker krijgt, dan schrijf ik dat er met een bepaalde bedoeling in. De hoofdpersoon moet zich kennelijk nog verdiepen of een les leren. Anders schrijf je dat er niet in. De uitdaging is dus, net als voor de hoofdpersoon in de film of de televisieserie, om een heler en vollediger mens te worden. Dat ik een theateropleiding heb gevolgd, dramaturgie heb gestudeerd en scripts heb geschreven, heeft me geholpen uit te zoomen en te kijken naar wat er aan de hand is en hoe ik mijn respons daarop kan bepalen.
“Juist het kunnen verblijven in het niemandsland, en het kunnen afstemmen op jezelf is iets waar iedereen toe in staat is: je eigen pad volgen en doen wat je te doen hebt”
“Daar zit de menselijke vrijheid: wij kunnen bepalen hoe we reageren op ‘shit’. Je kan woedend worden, als slachtoffer in een hoekje kruipen en er tegenin beuken, maar er is ook een ruimte tussen het moment dat het je overkomt en de manier waarop je ermee omgaat. Juist het kunnen verblijven in die tussenruimte, dat niemandsland, en het kunnen afstemmen op jezelf is iets waar iedereen toe in staat is: je eigen pad volgen en doen wat je te doen hebt. Dat is voor iedereen anders. Iedereen heeft zijn unieke opgave in het leven. Dat moet je je ook her-inneren, want vaak lijken we dat te zijn vergeten.”
Afdalen naar de onderwereld
Met ons dagelijkse op rede en controle gerichte bewustzijn weten we maar de helft. Echt ‘innerlijk’ weten diepen we op uit een andere laag, zet Mieke Bouma in Leren dansen met de draak uiteen (p 151-152): ‘In crisistijden is het goed en helend een ingang te vinden tot deze onderwereld. In dit rijk van de ziel bevinden zich de bronnen waar we uit kunnen putten: intuïtie, wijsheid, liefde, mooie herinneringen, universele waarheden, maar ook angsten en innerlijke duivels. Om de ‘ingang’ naar het rijk van de ziel te leren kennen, is het fijn om verhalen te lezen, symbolen te leren duiden, je dromen te verkennen, naar muziek te luisteren … Omdat in stormachtige tijden met veel onzekerheid de stemmen van de angstapen op je schouder vaak veel harder klinken dan de zachte innerlijke stem die – als je je erop richt – altijd aanwezig is. Daar kan je antwoorden vinden op vragen die je bezighouden.’
De mythen en verhalen over het omgaan met een crisis in Leren dansen met de draak hebben volgens Mieke Bouma allemaal te maken met het verblijven in het niemandsland. Het zijn verhalen over gevangenschap en in de onderwereld terechtkomen en dat tekent volgens Mieke ook de tijd waarin we nu leven en waarin we worden opgeroepen om ons hart te volgen. “Vaak moet het leven je eerst door elkaar schudden om je te her-inneren wat je eigenlijk te doen hebt”, zegt ze.
Ze vindt dat het verhaal van Jonas en de walvis goed van toepassing is voor onze tijd nu. Ze schrijft over deze mythe in het hoofdstuk ‘Geroepen worden’ (p132): ‘Jonas krijgt de goddelijke – of noem het ‘innerlijke’ – opdracht om naar Nineve, de hoofdstad van het toenmalige Assyrische rijk, te reizen. Daar moet hij de boodschap brengen dat de stad binnen veertig dagen verwoest zal worden als de mensen hun leven niet beteren. Jonas ziet er erg tegenop om dit slechte nieuws te gaan brengen en probeert eronderuit te komen. Hij vlucht aan boord van een schip dat naar Tarsis vaart. Helemaal de andere kant op van Nineve waar zijn roeping ligt. Tijdens de tocht komt het schip in een hevige storm terecht. Jonas beseft direct dat de storm zijn schuld is en roept de zeelui op hem in zee te gooien. En inderdaad, eenmaal overboord komt de storm tot bedaren.
Profetie
Jonas drijft in zee tot hij wordt opgeslokt door een walvis. Drie dagen en drie nachten zit hij vast in de buik van de walvis. Daar realiseert hij zich dat hij wel naar de oproep om naar Nineve te gaan had moeten luisteren. Na drie dagen spuwt de walvis Jonas uit en belandt hij op het strand. Dan volgt hij zijn roeping en trekt naar Nineve om daar te waarschuwen voor wat op het spel staat als de mensen niet ophouden met ruziemaken. De stad zal dan over veertig dagen verwoest worden, zo voorspelt hij hen. De mensen schrikken van deze akelige profetie, beteren onmiddellijk hun leven en Nineve wordt wonderbaarlijk gespaard van de verwoesting.’
Mieke ziet in dit verhaal overeenkomsten met onze huidige tijd: “Ik vind het een mooi verhaal omdat Jonas aanvankelijk de oproep heeft gemist. Dat is misschien wel waar we als samenleving nu zitten: dat we de oproep gemist hebben om goed te zorgen voor de planeet en niet alleen maar groei en expansie voorop te zetten. Niet alleen maar egoïstische doelen na te streven, maar ook te kijken naar wat we kunnen doen voor het grotere geheel. We zitten in een duister gebied – de buik van de walvis – en weten niet hoe lang dat gaat duren. Jonas werd na drie dagen uitgekotst door de walvis, maar drie dagen kunnen lang duren. Het gaat erom dat we in een gebied zitten waarvan we niet weten wat we moeten doen. We zijn de afgelopen honderden jaren enorm gericht geweest op expansie, groei en egoïsme. Het mannelijke, de ratio, heeft zo vooropgestaan, dat we het hele vrouwelijke stuk van naar binnen gaan en naar je intuïtie luisteren uit het oog zijn verloren. Ik denk dat we het mannelijke en vrouwelijke nu weer met elkaar moeten zien te verbinden.”
Tweedeling oplossen
Die verbinding tussen de tegenstellingen herstellen, speelt een grote rol in het boek, net als de mythen en verhalen over het omgaan met crisis die Mieke erin optekent. Het denken in tegenstellingen en conflicten zit diep verankerd in ons bewustzijn en vormt de basis van een wereldbeeld waarbij we niet anders kunnen denken dan in termen van ik en de ander, wij-zij, meer-minder, boven-onder, lichaam-geest, donker-licht, rijk-arm, goed-kwaad … Dit in tegenstellingen denken is zo ingesleten en zo vanzelfsprekend geworden dat we bijna niet anders lijken te kunnen dan alles in stukken opdelen en los van elkaar zien.
“Verhalen kunnen ons laten zien dat de tweedelingen die we constant zien, opgelost kunnen worden en in wezen niet bestaan. Onder het conflict vinden we de eenheid, de liefde, de genezing”
Het drama van de tegenstellingen, noemt Mieke dat en verhalen kunnen volgens haar uitkomst bieden bij het oplossen van de tegenstellingen (Leren dansen met de draak, p 60): ‘Verhalen kunnen ons laten zien dat de tweedelingen die we constant zien, opgelost kunnen worden en in wezen niet bestaan. Onder het conflict vinden we de eenheid, de liefde, de genezing. De draak zit bovenop de schat. We hebben de fundamentele neiging om de draak te doden in plaats van met hem in contact te treden, hem te omarmen, met hem te dansen.
We zijn gewend en opgevoed om met een sterk vervormde lens naar de wereld te kijken. Een lens die alles scheidt en in tweeën verdeelt. Een lens die ons wijst op de gevaren en de angsten buiten ons. Een lens die ons laat denken dat er pas verandering komt als de vijand verslagen is, opgesloten, gedood, klein gemaakt is. Het is belangrijk om te beseffen dat dit denken ons gevangenzet en beperkt. Die sterk vervormde lens zorgt voor een gevoel van afscheiding. Alles wordt buiten onszelf geplaatst. Ook ons godsbeeld en dat maakt ons eenzaam. We hebben geen idee meer waar we heen moeten en het gevolg is dat we ons wapenen, een masker opzetten. En dan gebeurt precies het tegenovergestelde van wat nodig is om een gevoel van verbondenheid en eenheid te ervaren.’
Eenheid ervaren
Die eenheid ervaren, daar is het Mieke om te doen: “Ik wil mensen in contact brengen met dit bewustzijn en ze ervan doordringen dat ze allemaal een unieke opgave hebben. Als je je daar bewust van bent, lost dat de tegenstellingen op. Het heelt en heling is eenwording. We kunnen helen door de draak die we niet fijn vinden te omarmen, ermee te dansen. Ik geloof in de evolutie van bewustzijn en ik denk dat daar ook het hele leven over gaat: dat je bewustzijn verwerft en ontwikkelt. Dat is ook wat mij drijft in mijn werk: mensen in aanraking brengen met het vermogen dat ze betekenis kunnen toekennen. Dat kan een hefboom zijn naar heling voor alles en iedereen.”
“De reis naar ‘huis’ vraagt van je dat je bereid bent de confrontatie aan te gaan met alles wat in je leeft, ook de minder leuke kanten”
Het is inmiddels wel duidelijk dat de reis die gemaakt moet worden om jezelf te vinden, en waarlijk thuis te komen, geen geriefelijk ommetje is, schrijft Mieke aan het einde van Leren dansen met de draak (p.229): ‘De reis naar ‘huis’ vraagt van je dat je bereid bent de confrontatie aan te gaan met alles wat in je leeft, ook de minder leuke kanten. Alles wat je geneigd bent te ontkennen, te misprijzen, te vrezen, alles wat schuurt, pijn doet, zal je moeten omarmen. Tegelijk moet je ook afrekenen met alles wat thuiskomen in de weg staat, zoals gehechtheden, uiterlijkheden, ego-dingetjes, materiële zaken, obsessies, verleidingen, angsten. Het is al met al een emotionele reis. En in onze op mannelijke waarden gerichte cultuur waar ratio, controle, doorzettingsvermogen, presteren en succes bovenaan het lijstje staan, hebben we het niet zo makkelijk over emoties.
Emoties
Emoties hebben iets dierlijks, gevaarlijks, onvoorspelbaars en warrigs. Ze zijn ook moeilijk te controleren. We leren al vroeg onze emoties te bedwingen. Niet aanstellen. Niet schreeuwen. Maak er niet zo’n drama van. Het zou best kunnen dat ons onvermogen om met emoties om te gaan de bron is voor veel leed en pijn. We doen onszelf geweld aan als emoties niet mee mogen doen in het spel. Hoe meer we emoties ontkennen, hoe lastiger het is om er contact mee te maken. Dit gaat zo ver dat we in ons gedrag naar buiten zelfs het tegenovergestelde laten zien. We zetten een masker op. Tot iets gebeurt dat dat masker openbreekt en dan schrikken we van alles wat naar boven komt.
We brengen onszelf door niet ‘thuis’ te zijn voortdurend in de problemen, zetten onszelf gevangen, denken slim te moeten zijn, vallen in slaap, laten ons bedotten en verleiden. Terwijl al die tijd ‘thuis’ op ons wacht.’ (Jij bent degene waar jij op zit te wachten, noemt Elke Leyman dat in haar voorstelling De illusie van machteloosheid.)
Bij het vinden van de weg naar ‘huis’ speelt kunst een belangrijke rol, meent Mieke: “Als je van kunst kan genieten, gebeurt er iets in je systeem. Heb je al eens gehad dat een boek of een film je het gevoel gaf dat alles samenkomt? Het is alsof je wordt opgetild. Het gewaarworden dat je wordt geraakt, wordt opgetild, is een belangrijk besef. Het besef dat een mooi verhaal of muziekstuk een hefboom kan zijn. Er is wel liefde, er is wel schoonheid, er is wel verbinding. Dat is de functie van kunst. (Het is ook de conclusie die Elke Leyman trekt in haar dagboekfragment Schoonheid op Re-story).
Kunst harmoniseert
“Kunst leert je met een andere blik naar de wereld kijken en leert je uitzoomen zodat je je bewust wordt van ontroering en emoties. Kunst is een esthetische emotie, het harmoniseert wat je weet met wat je voelt en zorgt zo voor een verhoogde staat van bewustzijn over jouw plaats in de werkelijkheid, je visie op de wereld en de mensen. (Dit sluit ook aan bij het pleidooi voor verwondering in het onderwijs op Re-story)
“De mens is een homo fabulans. We vertellen de hele dag door verhalen. Word je bewust van welk verhaal nu in je hoofd zit. Moet het ook zo of is er ook een ander verhaal? Kunnen we onze oude aannames en overtuigingen eens onder de loep nemen en kijken of we die kunnen herschikken? Dat is waar verhalen eigenlijk allemaal over gaan. Ik denk dat verhalen spirituele wegwijzers zijn. Ze leren je zoeken naar zingeving en betekenis.”
Leren Dansen met de Draak. Verhalen en mythen over omgaan met een crisis van Mieke Bouma is verschenen bij Uitgeverij Balans. ISBN 9789463821643. 256 pagina’s.
