Het wijze hart weet; chaotische tijden vragen om zelfkennis
Was het Pythagoras, Socrates, Heraclitus of een andere oude wijze Griek(se) die het universele aforisme ‘Ken u zelve’ aan de mensheid schonk? Ken u zelve. Afgedaald uit hogere sferen en weer vertrokken. Het is stil rond zelfkennis. We zien er niets over in de media. Toch lijkt de mens er veel behoefte aan te hebben, gezien de golf van psychische klachten en verslavingen in deze chaotische tijd. Een mens die zichzelf kent, kan vertrouwen op eigen oordeel en maakt betere keuzes.
Ken jij de magie van de koude douche? Dat is echt bijzonder. In de ochtend werkt dat het beste. Je staat op met een hoofd vol dromen en stapt onder de douche. Ooh… lekker warm. Je gedachten buitelen over elkaar heen. Soms zijn het prettige gedachten, soms niet. Hoe dan ook, je slaapt nog half. Maar dan gaat de warme kraan uit. IJskoud water. Eerst je voeten en benen, voor en achter. De kou grijpt je beet. Je stopt met denken. Diep en rustig adem je in en uit. Je borst. Vervolgens je rug. Uiteindelijk je hoofd. Inmiddels ben je één met de sensatie van de kou op je huid. Niet omdat je je dat hebt voorgenomen, maar omdat de sensatie sterker is dan je gedachten. Kraan uit. Wow! Je leeft.
Volgens ‘iceman’ Wim Hof is koud afdouchen vitaliserend voor iedereen, maar speciaal voor mensen die in deze moeilijke tijd angsten en depressies willen overwinnen. De hormonale disbalans van neurotransmitters als dopamine en serotonine, die een depressie kenmerkt, wordt door de kou gecorrigeerd. Volgens Hof brengt de kou evenwicht in het endocriene systeem en geeft de kou ons alle tools in handen onze stemmingen te reguleren. In tijden van chaos is dat een kostbaar bezit. Juist nu de hectiek in de samenleving zo groot is en we zo op de proef worden gesteld, moeten we kiezen wat goed voor ons is. Zelfkennis kan ons van dienst zijn om beter door het leven te navigeren. Zelfkennis kan ons helen.
“IJskoud water grijpt je beet. Je stopt met denken. Je leeft!”
Kansrijke algoritmes
“Mensen kennen zichzelf niet echt,” zei Yuval Noah Harari, bestsellerauteur van Sapiens en Homo Deus, in 2018 in zijn speech voor het World Economic Forum. “Daarom hebben algoritmes een kans. Ook al verberg je dat je homo bent, het zal niet lang meer duren of de computersystemen van Amazon, Alibaba en de geheime politie zullen erachter komen. De algoritmes zullen je oogbewegingen, bloeddruk en hersenactiviteit meten en je seksuele geaardheid in kaart brengen. Zodra we genoeg biometrische informatie en computerkracht hebben, kunnen we algoritmes creëren die jou beter kennen dan jij jezelf kent. Dé grote uitdaging is niet het hacken van onze computer, maar het hacken van onze geest.”
We zijn vier jaar verder. De beschikbare computerkracht is met de ontwikkeling van machine learning en artificial intelligence exponentieel toegenomen, met smart cities, virtuele werelden en het metaversum als resultaat. We worden overladen met prikkels en reclames, overspoeld met negatief nieuws over de oorlog, economische crisis en stijgende prijzen. Dit alles laat ons niet onberoerd. Is onze geest al gehackt? Dat is niet helemaal duidelijk. In elk geval hebben veel mensen zo onderhand de aandachtspanne van een goudvis (en dat is niet iets om trots op te zijn). Verslavingen aan drank, drugs, junkfood en pijnstillers zijn ingeburgerd. En de sociale media doen nog een extra duit in het zakje. Zij vertellen ons dat we niet goed genoeg, niet rijk genoeg, niet slim genoeg, niet duurzaam genoeg en niet gelukkig genoeg zijn. Ga er maar aan staan. Het aantal psychische klachten en burn-outs onder jongeren is enorm.
Ontsnappen aan deze existentiële crisis ligt gek genoeg binnen ons bereik. We kunnen het aforisme ‘Ken u zelve’ van de oude Grieken nieuw leven inblazen. Volgens de leer van de Grieks-Armeense leraar George Ivanovich Gurdjieff (1877-1949) begint zelfkennis met zelfobservatie. We kunnen leren kijken naar onze reacties op externe prikkels, zonder te oordelen. We kunnen ons bewust worden van wat we ‘denken’, ‘voelen’, ‘verlangen’ en ‘doen’ zonder dat we er volledig mee geïdentificeerd raken. Zelfobservatie schept ruimte in onszelf om te ontspannen, te reflecteren en te leren hoe we ons verhouden tot een situatie. En de check of we goed bezig zijn kunnen we gemakkelijk maken. Het verschil tussen zelfobservatie enerzijds en identificatie anderzijds is het verschil tussen boosheid HEBBEN en boosheid ZIJN (of welke andere emotie dan ook). Als we boosheid hebben, is er ook ruimte voor iets anders. Als we boosheid zijn, is er slechts het mechanische, automatische reactiepatroon (met een voorspelbaar eindresultaat). Door ons te oefenen in zelfobservatie, ontwikkelen we nieuwe mogelijkheden. We leren vertrouwen op ons eigen oordeel en maken betere keuzes.
Mindfulness
Er zijn vele wegen die ons naar zelfkennis kunnen leiden om onze persoonlijke problemen met meer wijsheid te bejegenen. Een oud Chinees spreekwoord zegt ‘Heb je veel problemen, trek te kleine schoenen aan, dan heb je nog maar één probleem’. Of het werkt is nooit wetenschappelijk onderzocht. Wel veel onderzoek is er gedaan naar mindfulness, dat in de jaren zeventig overwaaide uit het oosten en in de westerse wereld tot ongekende bloei kwam. Jack Kornfield, een internationaal bekende coach en meditatieleraar, schrijft erover in zijn boek Het Wijze Hart. Hij analyseerde diepgaand zijn emoties en gedachten (een soort zelfobservatie) en kreeg technieken onder de knie om geest en hart te helen, trainen en transformeren en innerlijke liefde, vrijheid en aanwezigheid te realiseren.
“Dat is een vergissing, elk wezen is kostbaar”
In 1989 bracht Kornfield met een aantal anderen een bezoek aan de dalai lama. Tijdens deze ontmoeting kwam het probleem ter sprake van onwaardigheid, zelfkritiek, schaamte en zelfhaat van de jachtige westerse mens. De dalai lama was geschokt. Hij kon het woord zelfhaat niet bevatten. Kornfield schrijft daarover ‘Het kostte de dalai lama tien minuten overleg met Geshe Thupten Jinpa, zijn tolk, om het begrip zelfs maar te verstaan. Daarna draaide hij zich om en vroeg hoeveel van ons dit probleem in onszelf en onze leerlingen ondervonden. Hij zag ons allemaal bevestigend knikken. Hij leek oprecht verbaasd. “Maar dat is een vergissing. Elk wezen is kostbaar,” zei hij.’
In Het Wijze Hart beschrijft Kornfield hoe hij tijdens zijn training als monnik in Thailand, Birma en India ondervond hoe de Boeddhistische leer zijn leven verrijkte. Kornfield laat zien dat liefde en vreugde voor het leven binnen in ons zitten en hoe we het uit onszelf kunnen halen. Mindfulness is een van de technieken waarvan hij zich bedient om zelfkennis uit zijn innerlijk op te diepen. Zelfkennis hebben we allemaal nodig om onze medemens op de juiste manier te bejegenen, met meer liefde en mededogen en met minder boosheid en verwijten. Als we niet boos zijn, hoe kunnen we dan oorlog voeren? Als we niet geïdentificeerd zijn met onze boosheid, hoe kunnen we dan een Rus (of Oekraïner) haten?
Coping mechanisme
De Haagse psychotherapeut Hans Koster heeft een heldere visie op zelfkennis. “We hebben altijd met omgevingsfactoren te maken,” vertelt hij. “De omgeving werkt op ons in met informatieprikkels, die binnenkomen en ons raken. Daar ontkomen we niet aan. Fijne prikkels ontvangen we met open armen. Op vervelende prikkels reageren we afwerend. Het is essentieel ons daarvan bewust te zijn en te leren zíen hoe we reageren, anders ontwikkelen we misschien rare ideeën over wat goed is en wat niet. Onze waarneming is dan niet zuiver, maar gekleurd door emoties van vroeger. Om dat te voorkomen, moeten we blijven voelen en kijken. Daar begint het mee.”
Koster onderkent het enorme aantal prikkels dat we momenteel te verwerken krijgen door oorlogs- en virusdreiging. “In ieder individu roepen zulke bedreigingen extra angst en afweer op,” legt hij uit. “Ieder van ons heeft zijn of haar individuele ‘coping mechanisme’ om angstopwekkende situaties de baas te worden. De een zal zich terugtrekken in de eigen cocon en prikkels relativeren om het gevoel van vrijheid te behouden. De ander gaat juist gehoorzamen aan de autoriteiten, die het ‘beter’ weten. Wat ik ook veel zie, is vanuit wantrouwen bondgenoten zoeken (samen zijn we sterker) en totale ontkenning om zelf maar autonoom te kunnen blijven.”
Het is volgens Koster belangrijk om ons eigen ‘coping mechanisme’ goed te leren kennen en onze reacties ter discussie te durven stellen. “We hoeven niet star vast te houden aan ons eigen idee. Een gedachte zegt altijd ‘ja’ tegen zichzelf. Maar dat leidt niet tot zelfkennis. We mogen best vraagtekens plaatsen bij de manier waarop we reageren. Dat is spannend, want dan weten we het misschien niet meer. Juist dan, in het niet-weten, voorbij het denken, kan zelfkennis ontstaan. Door te ervaren wat er gebeurt, zonder oordeel, ontstaat ruimte. Hoe meer ruimte, hoe meer beweging en zelfkennis. Dat is een progressief proces. Morgen is het anders dan vandaag.”
