Gezond leven: evenwichtskunst in kwetsbare wijken
Volgens zorgverzekeraar Menzis heeft ongeveer 50 procent van de Nederlanders overgewicht en 13,9 procent zelfs een BMI van 30 of meer (ernstige obesitas). Gewoon minder eten? Was het maar zo simpel. Aan ongezond eetgedrag is vaak een mix van psychosociale problematiek gekoppeld. Zorgverzekeraars pleiten voor een regionale aanpak. Alissa Beuk ontwikkelt haar eigen oplossing: Lilly’s Lunchbox verzorgt gezonde lunches voor basisscholen in Dordtse achterstandswijken.
Het idee voor Lilly’s Lunchbox ontstond toen Alissa Beuk ontdekte dat haar zoon epilepsie had. Hij slikte veel medicatie, maar helpen deed het niet. Beuk zocht naar manieren om zijn aanvallen tegen te gaan. Ze ging zich verdiepen in diëten en eetpatronen en kwam uit bij het ketogeen dieet, dat de reactie van het lichaam op honger nabootst met gebruik van vet als primaire energiebron. Kort gezegd: geen voorbewerkte producten, wel groente en fruit, noten, vlees, vis en bepaalde soorten zuivel. Hoe het precies werkt gaat te ver voor dit artikel, maar Beuk merkte dat haar zoon opknapte en raakte geboeid door gezonde voeding.
Ze voerde gesprekken met de GGD en het Voedingscentrum en ging praten met schoolhoofden van Dordtse scholen. Want ja, wat zat er toch in al die broodtrommeltjes? Wat ze ontdekte was een regelrechte deceptie. Verantwoord gevulde lunchboxen bleken een zeldzaamheid. Daar wilde Beuk iets aan doen. Ze wist afspraken te maken met scholen in Wielwijk en Sterrenburg en niet lang daarna ging ze op kleine schaal van start met Lilly’s Lunchbox. Op het verdienmodel is ze trots. Lilly’s Lunchbox doneert een deel van de opbrengst aan kinderen in armoede, die de box gratis krijgen. Juist deze doelgroep heeft dat hard nodig.
Heerlen: leefstijlinterventie
Bijna 60 procent van de Europeanen heeft overgewicht, meldde NRC onlangs. Traditioneel gaan Turkije en Engeland aan kop. Bezoek Istanbul en je wordt overspoeld door kogelronde kinderen (en hun ouders). Bezoek een willekeurige Engelse arbeidersstad en je kunt de desastreuze gevolgen van de obesitas-epidemie met eigen ogen aanschouwen. Waar de elite in pakweg Cambridge of Oxford zich laaft aan macapoedertjes en slowjuices, zijn de lower class-steden in het noorden bakens van bier en fastfood. Iedereen die ooit in de badplaats Blackpool is geweest, weet wat dat betekent. Op de boulevard van circus Blackpool worden geen gezonde maaltijden geserveerd. Ontbijten kun je er bijna nergens. Het aantal te dikke mensen is niet te tellen.
“Verantwoord gevulde lunchboxen bleken een zeldzaamheid op veel basisscholen”
Nederland doet het iets beter en bevindt zich ergens in de Europese middenmoot. Maar een reden om onszelf op de borst te kloppen is er niet. Sinds 1981 is het aandeel Nederlanders van 20 jaar of ouder met obesitas meer dan verdubbeld. Uit de Leefstijlmonitor 2015 (een samenwerking tussen CBS, RIVM, Voedingscentrum en Pharos Expertisecentrum) blijkt een relatie tussen overgewicht en opleidingsniveau. Hoe lager iemands opleiding, hoe vaker overgewicht. Van de mensen van 25 jaar of ouder met alleen basisonderwijs, heeft een kwart overgewicht. Onder universitair opgeleiden is dat 6 procent.
Ongezond eetgedrag is een complex probleem. Hoe pak je het aan? Zorgverzekeraar CZ gelooft in de combinatie van preventie en een regionale aanpak. In de Mijnstreek, de regio rond Heerlen en Sittard, werkt CZ aan een gecombineerde leefstijlinterventie. In deze regio is 60 procent van de burgers verzekerd bij CZ. Van oudsher is er veel psychosociale problematiek, die deels nog voortkomt uit de sluiting van de mijnen en de hoge werkloosheid destijds. “Mensen zijn wat minder zelfredzaam,” aldus Wiro Gruisen, Manager Regioregie van CZ. “De leefstijlinterventie is gericht op verandering van voeding en gedrag. CZ betaalt leefstijlcoaches, de gemeentes betalen het beweegprogramma en de Rabobank levert voedingscoaches, die voorlichting geven in de supermarkt over (on)gezond eten. De resultaten zijn dusdanig goed dat leefstijlinterventie sinds 2019 in de basisverzekering zit. Elke Nederlander kan ervan profiteren.”
Aanbieding en kiloknaller
De Mijnstreek en Dordrecht-West lijken wel wat op elkaar. In de Mijnstreek sloten de mijnen, in industriestad Dordrecht gingen eind vorige eeuw bedrijven als Tomado, EMF, Victoria en Lips failliet (met veel werkloosheid en arbeidsongeschiktheid als gevolg). In Dordrecht bedroeg het werkloosheidspercentage 4,5 procent in 2020, aanzienlijk hoger dan het landelijk gemiddelde van 3,8 procent. Ook telt Dordrecht meer mensen met obesitas (17 procent) dan het Nederlandse gemiddelde (13,9 procent) volgens de Atlas van Gemeenten en de Gemeentelijke Duurzaamheidsindex.
Zowel Dordrecht-West als Heerlen-Noord staan op de lijst van twintig kwetsbare wijken die onlangs door de overheid zijn aangewezen voor investeringen in leefbaarheid. Daar is 700 miljoen euro voor vrijgemaakt. De investeringsimpuls maakt duidelijk dat de participatiemaatschappij, zoals Koning Willem-Alexander die in 2013 afkondigde, niet werkt. Mensen zouden mondiger en zelfstandiger zijn geworden. Dat is een misvatting gebleken. Mensen zijn niet mondiger, niet zelfstandiger en niet gezonder geworden. Een deel zal altijd hulp nodig hebben en de kwetsbare wijken, met al hun psychosociale problematiek, moeten wederom gesteund worden. Het is te hopen dat gezond eetgedrag daarin wordt meegenomen. Volgens velen is de overheid het zelfs verplicht. KNMG-voorzitter René Héman riep in 2020 op tot een Preventiewet 2040, waarin de overheid zichzelf harde, meetbare doelen oplegt voor het gezond houden van de bevolking.
Riet Duykers van het Platform tegen Armoede Drechtsteden komt slecht eetgedrag vaak tegen in haar eigen beroepspraktijk. “Als je 50 euro per week te besteden hebt, dan ga je kijken naar het goedkoopste voedsel,” aldus Duykers. “Ik ken vrouwen die iedere week langs alle supermarkten fietsen voor goedkope aanbiedingen en kiloknallers. Aan de koffietafel praten we hierover, maar ik merk dat de bewoners genoeg hebben van ‘vingertje wijzen’ en verwijten over wat ze verkeerd doen. In Dordrecht is er nu een leefstijlprogramma door de gemeente opgezet. Het gevaar is dat het van bovenaf wordt opgelegd en wordt gezien als dwingend. Dat werkt niet.”
Handgemaakte granola
‘Gezond leven is een keuze… als je geld hebt’, schreef Ruben Mersch onlangs op De Correspondent. Het is niet bepaald de boodschap van de nieuwe gezondheidsevangelisten en influencers, die gezond leven zien als een plicht en een kwestie van wilskracht. Iedereen kan toch gezond leven? Als je het maar wilt! Ook jij kunt het! Mersch prikt die illusie door, met tal van recente studies als onderbouwing. Naast gedrag zijn er nog allerlei andere factoren van invloed op gezondheid en gezonde keuzes: opvoeding, karakter, stress, luchtvervuiling, opleidingsniveau en de buurt waarin je woont. Gezondheid is, zeg maar, voor een flink deel toeval en botte pech.
“Gezond leven is een keuze… als je geld hebt”
Obesitas oplossen is allesbehalve een quick fix. Het vraagt om doortastend optreden. En daar kan op basisscholen al mee begonnen worden. De provincie Limburg werkt met De Gezonde Basisschool van de Toekomst. In overleg met het Voedingscentrum voerden vier basisscholen in de regio rond Heerlen een programma in met meer bewegen en een gezonde lunch. Universiteit Maastricht concludeerde dat het overgewicht afnam. Inmiddels hebben ook twintig andere Limburgse scholen het programma overgenomen. De organisatie Keigezond Limburg (een samenwerking tussen GGD’s, gemeenten, huisartsen en zorgverzekeraars) gaat de komende drie jaar zelfs 1.300 kinderen met (beginnend) overgewicht begeleiden naar een gezondere leefstijl. Ook de Stadskeuken Rotterdam, waar elke dag 100 leerlingen uit het basisonderwijs komen ontbijten, slaat aan. Ingenieursbureau Arcadis deed onderzoek naar het project en concludeerde dat regelmatig gezond ontbijten een positieve invloed heeft op het korte- en langetermijngeheugen en op de cognitieve prestaties.
Voor Alissa Beuk is het reden genoeg om door te pakken met haar concept Lilly’s Lunchbox. Wat ze ziet op scholen is soms schrijnend. “Ik werd gebeld door een organisatie in Zwijndrecht,” vertelt Beuk. “Het ging slecht met veel kinderen. Sommigen kregen de hele dag niks te eten. Of ze kregen koude patatjes en een halve Hamburger van de dag ervoor mee naar school. We zijn nu in gesprek om hele klassen van vier scholen in achterstandswijken te gaan beleveren. Het gaat om 650 leerlingen in totaal, betalende en niet-betalende klanten. Daar hebben we over nagedacht. Aan de lunchbox zelf kun je niet zien of de ouders ‘m gratis hebben gekregen. Wat er in de boxen zit? Iedere dag iets anders. Volkorenwraps, yoghurt met huisgemaakte granola, fruitsalades op spiesjes… Alles aantrekkelijk gepresenteerd, met mooie kleuren. Dat is wat kids willen.”
