Maatregel zonder onderbouwing hoort niet in de wet; RIVM weet avondklok niet te evalueren
De avondklok moet in de Wet publieke gezondheid (Wpg) om noodsituaties rond de pandemie te beteugelen, zo vindt de Raad van State. Waarop is dit idee gebaseerd? De effecten van de avondklok zijn nooit geëvalueerd. Het RIVM gaf in mei 2021 een grove schatting van de effecten en medewerker Geert Westerhuis liet onlangs desgevraagd weten dat daarna geen verder onderzoek meer is gedaan. Kan dat zomaar? Moet de burger niet gewoon eisen dat er een onderbouwing komt om toekomstige blunders met verkeerd gekozen coronamaatregelen te voorkomen?
In september 2020 werd een voorstel van het Outbreak Management Team (OMT) om ter bestrijding van de coronacrisis een avondklok in te stellen van de hand gewezen. Het voorstel kreeg geen meerderheid omdat de avondklok associaties opriep met de Tweede Wereldoorlog (op 1 november 1940 werd in Nederland de spertijd ingevoerd en op 30 juni 1942 de avondklok voor Joden). Wie dacht dat daarmee de kous af was, kwam bedrogen uit. Vier maanden later, op 20 januari 2021, kondigde het demissionaire kabinet-Rutte III aan alsnog een landelijke avondklok te willen invoeren en op 23 januari 2021 om 21:00 uur ging in Nederland de avondklok in.
Een historisch moment, dat aanleiding gaf voor heftige rellen in heel Nederland. In Den Haag, Rotterdam, IJmuiden en Stein werd die dag geprotesteerd. De dagen erna braken rellen uit in Amsterdam, Eindhoven, Tilburg, Venlo, Helmond, Roermond, Almelo, Amersfoort, Den Bosch, Geleen, Haarlem, Veenendaal en Zwolle. Volgens de Politiebond was het de ergste oproer sinds de krakersrellen in 1980.
De rellen zijn niet goed te praten. Geweld is nooit een oplossing voor problemen. Maar het is zonneklaar dat veel Nederlanders zich ernstig tekort gedaan voelden door onze overheid vanwege een maatregel die als onrechtvaardig en disproportioneel werd ervaren. Voor velen voelde de pandemische situatie niet als levensbedreigend of als een noodtoestand. Toch werd de Nederlander door de avondklok ernstig beperkt in zijn bewegingsvrijheid. Dit neigt naar ‘willekeur’ in de artikelen 9 en 12 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, respectievelijk ‘willekeurige detentie’ en ‘willekeurige inmenging in persoonlijke aangelegenheden’.
“Door de avondklok werd de Nederlander ernstig beperkt in zijn bewegingsvrijheid”
RIVM: schatting
Kan dit zomaar? Waar is de onderbouwing? Die vragen zijn destijds voorgelegd aan Geert Westerhuis van het RIVM. Kan het RIVM inzicht geven in nut, noodzaak en effecten van de avondklok? Is er een evaluatie aanstaande? Westerhuis schreef in een mailwisseling: “Zoals al eerder in de media is gezegd, is het lastig het effect van tegelijkertijd ingevoerde maatregelen (in dit geval de avondklok en de bezoekregeling die van 2 naar 1 persoon ging) van elkaar te scheiden. Wij hebben eerder de schatting uitgesproken dat het gecombineerde effect een reductie van 10 procent van het R-getal zou opleveren en we zijn momenteel dus aan het bekijken of we het exacte effect van de avondklok kunnen berekenen.”
Een telefoongesprek volgde en Westerhuis gaf een toelichting: “De avondklok is ingesteld, omdat de Britse variant in opkomst was. Veel mensen maakten zich daar zorgen over. In Nederland werd de eerste besmetting met de Britse variant gevonden rond de piek van onze tweede golf. Op dat moment zat het reproductiegetal net onder de 1. Maar uit alle informatie uit die tijd bleek dat de Britse variant veel besmettelijker was dan de klassieke variant, met schattingen uit het Verenigd Koninkrijk van zelfs 70 procent besmettelijker. Inmiddels zijn die schattingen bijgesteld. Volgens onze laatste berekening is de Britse variant ongeveer 30 procent besmettelijker.”
Op basis van buitenlandse studies verwachtte Westerhuis dat de invoering van de avondklok het reproductiegetal met ongeveer 8 tot 13 procent zou laten afnemen. Westerhuis: “Latere schattingen waren dus dat de twee ingevoerde maatregelen samen tot een afname van ongeveer 10 procent hebben geleid. Je kunt dus niet zeggen dat burgers voor niks binnen hebben gezeten tijdens de avondklok. Dat zou een voorbarige conclusie zijn. We zijn nu aan het kijken of we terug kunnen rekenen wat het effect is geweest.”
Keuzes herzien
Die follow-up (lees: concrete onderbouwing) is er nooit gekomen. Geert Westerhuis laat eind september 2022 desgevraagd weten ‘dat we de twee maatregelen nog steeds niet los kunnen trekken van elkaar’. De schatting van het RIVM van mei 2021 lijkt dan ook de enige wetenschappelijke onderbouwing waarop de Raad van State haar recente advies over de wijziging van de Wpg zou kunnen baseren. Kortom: een flinterdunne basis. De burgers van Nederland zouden daar geen genoegen mee moeten nemen. De avondklok schreeuwt om keihard onderzoeksmateriaal ter rechtvaardiging. Wat zijn de daadwerkelijke effecten op het aantal coronabesmettingen? En in het verlengde daarvan: wat zijn de gevolgen op psychologisch, sociaal en economisch vlak?
In Nederland wordt zo’n beetje alles geëvalueerd wat er te evalueren valt. We evalueren mislukte projecten, tegenvallende leerprestaties, de kwaliteit van onze gezondheidszorg, de effectiviteit van onze infrastructuur en de werkzaamheid van ons openbaar vervoer. We evalueren de manier waarop we ons werk hebben uitgevoerd en hoe we daarin zijn begeleid. We evalueren onze managers en zij evalueren ons. We evalueren onze prestaties in de sportschool, op de tennisbaan en in het zwembad. Door te evalueren, slijpen we scherpe kantjes glad. En misschien komen we op basis van voortschrijdend inzicht tot de conclusie dat we onze keuzes moeten herzien.
“De avondklok, een draconische overheidsmaatregel die 17 miljoen Nederlanders heeft geraakt, is nooit geëvalueerd”
De vragen die we in een evaluatie stellen, liggen voor de hand. Hoe verliep het proces? Is de juiste aanpak gekozen? Wat ging goed? Werden afspraken nagekomen? Waren er onverwachte gebeurtenissen? Hoe gingen we daarmee om? Wat hebben we nodig om het de volgende keer beter te doen? Stuk voor stuk bruikbare vragen om processen te screenen. Maar de avondklok, een draconische overheidsmaatregel die in elk geval 17 miljoen Nederlanders heeft beperkt in hun bewegingsvrijheid en waarschijnlijk vele honderdduizenden tot op het bot heeft gekrenkt, die ondernemers failliet heeft gemaakt, studenten tot wanhoop heeft gedreven en ouderen deed vereenzamen, is nooit goed geëvalueerd. Verder dan schattingen kwam het RIVM niet.
Wetenschappelijk drijfzand
Of het coronavirus tot noodsituaties heeft geleid, valt te betwisten. Uit onderzoek van Stanford-hoogleraar John Ioannidis weten we dat het virus een IFR van 0,15 procent heeft. Ioannidis’ onderzoek is destijds gepubliceerd op de website van de WHO en plaatst de pandemie in perspectief. Van de 10.000 besmette personen overlijden er 15, een verwaarloosbaar klein aantal. Ook de gemiddelde leeftijd van rond de 80 jaar (met onderliggend lijden) is veelzeggend.
Volgens Geert Westerhuis van het RIVM heeft de IFR ‘helemaal niets’ te maken met de discussie rondom de avondklok. Daar kun je over discussiëren. Anderen beweren juist dat de IFR de meest relevante parameter is voor een goede afweging. Er was geen acute dreiging voor 99,85 procent van de bevolking. Hoe vervelend corona ook is, een killervirus is het nooit geworden. Dat de Raad van State de avondklok desalniettemin in de Wpg wil hebben, is onacceptabel. Het advies van de Raad van State is gebaseerd op wetenschappelijk drijfzand en een minachting voor het belang van sociale cohesie en medemenselijkheid. Conclusie? Onze politici moeten niet opnieuw als een kip zonder kop het land gaan besturen, maar eerst evalueren. Dat geldt zeker als burgers uit naam van de gezondheid worden opgesloten in hun eigen huis.
